Πολιτική και Τηλεόραση

του Γιώργου Δαρεμά, λέκτορα Κοινωνιολογίας και Επικοινωνιολογίας University of Indianapolis – Athens Campus, 4/3/2004

Η αποπολιτικοποίηση δεν αφορά μόνο όσους/ες δεν ψηφίζουν. Χαρακτηρίζει επίσης έναν μεγάλο αριθμό πολιτών που επιλέγουν πολιτικά κόμματα και πολιτικούς στη βάση μη-πολιτικών ή απολιτικών κριτηρίων επιλογής.

Μια διαδικασία που χαρακτηρίζει σε αυξανόμενο βαθμό τις δυτικές κοινωνίες έχει εμφανιστεί και στην Ελλάδα με τάχιστο ρυθμό ανάπτυξης την τελευταία δεκαετία. Συνίσταται στην προϊούσα αποπολιτικοποίηση σημαντικών κοινωνικών κατηγοριών, όπως οι νέοι, οι νοικοκυρές, οι αναλφάβητοι, οι άνεργοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, καθώς και τμήματα του πληθυσμού που αισθάνονται ότι η παραδοσιακή δομή του πολιτικού συστήματος (πολιτικά κόμματα, κοινοβουλευτική δραστηριότητα, κυβερνητικές στοχεύσεις, πολιτικές ελίτ) δεν τους αφορά, είτε γιατί βιώνουν ένα συστημικό αποκλεισμό είτε γιατί πιστεύουν ότι οι ασχολίες τους, τα ενδιαφέροντά τους, οι επιδιώξεις τους δεν εντάσσονται στο «βασίλειο της πολιτικής», και – ως εκ τούτου – δεν έχουν να προσβλέπουν τίποτα από αυτό. Πρακτικά, η αποχή από την πολιτική εμφαίνεται από τον διογκωνόμενο αριθμό των δύο και πλέον εκατομμυρίων πολιτών που δεν κάνουν καν τον κόπο να ψηφίσουν στην εκάστοτε εκλογική διαδικασία, που αποτελεί το ύψιστο πολιτικό γεγονός σε κάθε πολίτευμα αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Η αποπολιτικοποίηση δεν αφορά μόνο όσους/ες δεν ψηφίζουν. Χαρακτηρίζει επίσης έναν μεγάλο αριθμό πολιτών που επιλέγουν πολιτικά κόμματα και πολιτικούς στη βάση μη-πολιτικών ή απολιτικών κριτηρίων επιλογής. Όταν στη συνείδηση του ψηφοφόρου προεξάρχουν κριτήρια επιλογής όπως η «εξωτερική εμφάνιση», το «οικογενειακό όνομα», η «συγγενική σχέση», η «τοπικιστική καταγωγή», η έλξη που ασκούν οι «προσωπικές συνήθειες (χόμπι, οικογενειακή κατάσταση, στιλ συμπεριφοράς) του ιδιωτικού βίου» των υποψηφίων, τότε η πολιτική προαίρεση υποβιβάζεται και εξομοιώνεται με την ανεύθυνη θέση των όποιων τηλεθεατών επιδοκιμάζουν ή αποδοκιμάζουν τις παρελαύνουσες «καλλονές» στα διάφορα τηλεοπτικά καλλιστεία. Η υπερίσχυση αισθητικών και εξω-πολιτικών κριτηρίων στον σχηματισμό πολιτικής γνώμης, η αισθητικοποίηση της πολιτικής (που, κατά τον φιλόσοφο Walter Benjamin, συνιστά τον προπομπό του φασισμού) αντιστρατεύεται ευθέως τον δημοκρατικό πυρήνα της έλλογης πολιτικής συσσωμάτωσης των ατομικών και συλλογικών συμφερόντων, αφού υποκαθίσταται από τη «γοητεία της προσωπικότητας» και την επικοινωνιακή κατασκευή «δημεγερτικών προφίλ» ατόμων άνευ πολιτικού λόγου. Η μετάλλαξη αυτή εξηγεί τον αυξανόμενο αριθμό μελών των διαφόρων ψυχαγωγικών ελίτ, όπως «τηλεοπτικές personae», τραγουδιστές, ηθοποιοί, αθλητές που εκλέγονται ή θέτουν υποψηφιότητες στον πολιτικό στίβο.

Το πρόβλημα της μη συμμετοχής των πολιτών στις θεσμοθετημένες πολιτικές διαδικασίες αντιπροσώπευσης βάλλει ενάντια στον κανονιστικό πυρήνα του ίδιου του δημοκρατικού πολιτεύματος, αφού σύμφωνα με τον «πατέρα του φιλελευθερισμού», John Locke, άνευ της έμπρακτης ισχύος της αρχής της πλειοψηφίας που συσσωματώνει τις επιμέρους πολιτικές βουλήσεις της ολότητας των πολιτών, ένα δημοκρατικό πολίτευμα μεταπίπτει σε ολιγαρχία, ή σε αναρχία, όπου βασιλεύουν οι ιδιοτελείς επιδιώξεις των κοινωνικά ισχυρών. Για την πολιτική εξουσία στην Ελλάδα, η αποπολιτικοποίηση δεν γίνεται αντιληπτή ως πρόβλημα, καθώς οι μη ψηφίσαντες δεν επηρεάζουν το μέγεθος των επίσημα καταμετρημένων ψήφων και άρα αντιμετωπίζονται ως εάν να ήσαν ανύπαρκτοι και διαβιούντες σε άλλη κοινωνία.

Οι κοινωνικές αιτίες που οδηγούν στην αποπολιτικοποίηση είναι πολλές. Κύριες μεταξύ αυτών είναι το επίπεδο ιστορικής ωρίμανσης της πολιτικής κουλτούρας, η ένταση της πολιτικής διαπαιδαγώγησης στη σημασία της πολιτικής για τη ζωή των πολιτών, ο βαθμός ανεξαρτησίας της διαδικασίας λήψης των αποφάσεων του πολιτικού συστήματος από την επικυριαρχία της οικονομικής ισχύος και των απαιτήσεων της οικονομίας της αγοράς, η ύπαρξη και αποτελεσματική λειτουργία θεσμών ελέγχου και λογοδοσίας των πολιτικών αποφάσεων προς και από τους πολίτες, η διάρθρωση της δημόσιας σφαίρας ώστε να επιτρέπει την πολυφωνική έκφραση των ποικίλων κοινωνικοπολιτικών συλλογικοτήτων, καθώς και η ανάπτυξη κοινωνικοπολιτισμικών αντιλήψεων που επιτρέπουν στους πολίτες να δεσμεύονται στην προώθηση του κοινού καλού της κοινωνίας, ακόμα και όταν αυτό αντιστρατεύεται τα ιδιαίτερα ατομικά συμφέροντά τους.

Όμως δεσπόζουσα θέση στο πάνθεον των αιτίων κατέχει η εξάπλωση και εμβάθυνση του τηλεοπτικού θεσμού στη χώρα μας.
Η απορύθμιση του επικοινωνιακού πεδίου τη δεκαετία του ’90 στην Ελλάδα οδήγησε στην άνευ μέτρου πολιτισμική κυριαρχία της τηλεόρασης, και δη της ιδιωτικής, που ελέγχει άνω του 85% της συνολικής εθνικής τηλεθέασης. Η ραγδαία εξάπλωση της «ιδιωτικής τηλεόρασης» ως το κυρίαρχο μέσο δημόσιας/μαζικής επικοινωνίας στηρίχθηκε στην παντελή απουσία από την ελληνική κοινωνία ενός φθηνού και ανέξοδου μέσου παροχής οικογενειακής ψυχαγωγίας. Η πολιτισμικά στερημένη μέση ελληνική οικογένεια (και κυρίως τα λαϊκά στρώματα και ευρείες μερίδες της μικροαστικής τάξης) «θαμπώθηκε» από την πανδαισία των συμβολικών κόσμων που παρελαύνουν εμπρός της με ένα απλό πάτημα του κουμπιού. Παράλληλα, αυτός ο «νέος θαυμαστός κόσμος» που ξεδιπλωνόταν μπροστά της συνιστούσε το κατάλληλο πολιτισμικό περιβάλλον για την εισαγωγή των νέων καταναλωτικών προτύπων που προωθούσε η αγοραία οικονομία και τη συνακόλουθη απενοχοποίηση της επιδειξιμανούς κατανάλωσης, στην οποία προσέφευγε το ανερχόμενο στρώμα των κρατικοδίαιτων νεόπλουτων και η νεο-σχηματιζόμενη αμοραλιστική αστική τάξη.

H παντοδυναμία της τηλεόρασης εξοβέλισε τον Τύπο ως το κατεξοχήν παραδοσιακό μέσο πολιτικής επικοινωνίας συνάμα με τη σημαντική μείωση που επέφερε στο εθνικό αναγνωστικό κοινό των εφημερίδων. Ξεκινώντας από την εθνική προεκλογική εκστρατεία του ’93, και με αυξανόμενη ένταση στις εκστρατείες του ’96 και 2000, η τηλεόραση κατέστη ο προνομιούχος φορέας πολιτικής προεκλογικής επικοινωνίας. Στις παρούσες εθνικές εκλογές, η τηλεόραση αναδεικνύεται ως το μονοπώλιο παροχής πολιτικής επικοινωνίας για την ολότητα του εκλογικού σώματος με την επικουρία του ίδιου του πολιτικού συστήματος. Αυτό οφείλεται εν μέρει στην απαγόρευση χρησιμοποίησης εναλλακτικών παραδοσιακών μέσων πολιτικής επικοινωνίας, όπως αφίσες, πόστερ, billboards, εκλογικά κέντρα και στο δραστικό περιορισμό των έντυπων καταχωρήσεων. Οφείλεται όμως κυρίως στην επιδίωξη επηρεασμού των αναποφασίστων, οι οποίοι σε κάθε οριακή εκλογική αναμέτρηση κρίνουν το τελικό αποτέλεσμα. Οι αναποφάσιστοι αποτελούν στην πλειονότητά τους αποπολιτικοποιημένους πολίτες και πολιτικά απαθείς ψηφοφόρους. Έχουμε λοιπόν οδηγηθεί στην εξής πολιτική παραδοξολογία. Τα πολιτικά κόμματα και οι πολιτικοί ως φορείς της πολιτικής να εξαρτώνται από την τηλεόραση που είναι βασικά ένα απολιτικό μέσο μαζικής/δημόσιας επικοινωνίας για να στοχεύσουν σε ένα απολιτικό κοινό τηλεθεατών προκειμένου να εξασφαλίσουν την πολιτική επικράτηση ή επιβίωσή τους. Η τηλεόραση όμως επιβάλλει τους δικούς της «κανόνες του παιγνιδιού». Είναι χαρακτηριστικό ότι στην περιβόητη τηλεμαχία, το κεντρικό «πολιτικό» (δηλαδή τηλεοπτικό) γεγονός της προεκλογικής εκστρατείας, κανείς από τους συμμετάσχοντες δημοσιογράφους δεν προερχόταν από την έντυπη ενημέρωση, που κατά τεκμήριο συνιστά το πεδίο εμπεριστατωμένης ενασχόλησης με τα πολιτικά δρώμενα. Παρά τον κραταιό ρόλο που απενεμήθη στην τηλεόραση σε αυτές τις εκλογές, είναι ενδιαφέρον ότι η τηλεόραση (αμφότερα η εθνικής εμβέλειας ιδιωτική και η δημόσια) δεν μετέβαλλε ούτε κατ’ ελάχιστον τη διάρθρωση του τηλεοπτικού προγραμματισμού (π.χ. αυξάνοντας τις πολιτικές εκπομπές, προβολή αφιερωμάτων, παρουσίαση υποψηφίων), με αποτέλεσμα ο μέσος τηλεθεατής ανεπαίσθητα και μόνο να αντιλαμβάνεται ότι διανύουμε προεκλογική περίοδο. (Ένεκα κάποιων τηλεπολιτικών διαφημίσεων και μιας αυξημένης παρουσίας πολιτικών στα τηλεπαράθυρα, πρακτική όμως που διεξάγεται έτσι και αλλιώς καθόλη τη διάρκεια του χρόνου).

Το ουσιαστικό δίλημμα που τίθεται σε αυτές τις εκλογές δεν είναι αν θα εκλεγεί το ένα ή το άλλο κόμμα ως κυβέρνηση και τι είδους κοινωνία οραματίζονται για το μέλλον, αλλά κατά πόσον το πολιτικό σύστημα αποφάσισε να εκχωρήσει τον προσδιορισμό της πολιτικής ουσίας και τη διαμόρφωση της πολιτικής γνώμης στην αποκαλούμενη «τηλεοπτική δημοκρατία» των ολίγων και στην οριστική μετατροπή της πολιτικής σε θέαμα προς τέρψη των ποικιλοτρόπως ψυχαγωγούμενων τηλε-πολιτών...