Συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας: Το μέλλον της Δημοκρατίας;

του Σωκράτη Κ. Κάτσικα, καθηγητή, Τμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών & Επικοινωνιακών Συστημάτων - διευθυντή, Εργαστήριο Ασφάλειας Πληροφοριακών & Επικοινωνιακών Συστημάτων - πρύτανης Πανεπιστημίου Αιγαίου, 1/3/2004

Με την προϋπόθεση ότι οι έχοντες την ευθύνη διεξαγωγής της εκλογικής διαδικασίας είναι σε θέση να ελέγξουν την τεχνολογική πλατφόρμα ψηφοφορίας και το φυσικό περιβάλλον, είναι εφικτή η αποτελεσματική διαχείριση των κινδύνων ασφαλείας που εγγενώς ενυπάρχουν στο σύστημα.

Στην αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία όλοι οι πολίτες μπορούσαν και όφειλαν να συμμετέχουν ενεργά στη διοίκηση και στη διακυβέρνηση της Πολιτείας. Το μοντέλο αυτό της άμεσης δημοκρατίας παύει να είναι αποτελεσματικό όταν αυξάνεται το πλήθος των πολιτών, επιβάλλοντας έτσι τη μετάβαση στο σύγχρονο μοντέλο της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, στο οποίο η συμμετοχή του πολίτη στα κοινά επιτυγχάνεται μέσω αντιπροσώπων. Είναι, επομένως, αυτονόητο ότι η διαδικασία ανάδειξης των αντιπροσώπων των πολιτών αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της δημοκρατίας. Από την άλλη πλευρά, αν και η διαδικασία λήψης αποφάσεων στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία έχει μεταφερθεί στους αντιπροσώπους, απευθείας προσφυγή στην κοινή γνώμη είναι, πολλές φορές, άκρως επιθυμητή ή και απαραίτητη. Κατά συνέπεια, οι εκλογές, τα δημοψηφίσματα και οι δημοσκοπήσεις είναι, ταυτόχρονα, κρίσιμες λειτουργίες, αλλά και εργαλεία για τη σωστή λειτουργία μιας σύγχρονης δημοκρατίας. Ο ρόλος τους δεν περιορίζεται απλά στο να αποτελούν το μέσο μεταβίβασης της εξουσίας από τους πολίτες προς τους αντιπροσώπους τους, αλλά, επίσης, στο να διασφαλίζουν την εμπιστοσύνη των πολιτών στην κυβέρνηση και στη δημοκρατία. Βασική προϋπόθεση εκπλήρωσης του διττού αυτού ρόλου είναι ότι οι διαδικασίες αυτές λειτουργούν όπως πρέπει και όπως σχεδιάστηκαν να λειτουργούν.

Τα συστήματα ψηφοφορίας αποτελούσαν συνήθως αντικείμενο ενδιαφέροντος κυρίως των πολιτικών και των υπηρεσιακών στελεχών των επιφορτισμένων με την ευθύνη της διεξαγωγής των εκλογών. Ωστόσο, η περίπτωση της Φλόριντα (προεδρικές εκλογές ΗΠΑ 2000) προσέλκυσε το διεθνές ενδιαφέρον, ειδικά πάνω στον τρόπο με τον οποίο διεξάγονται οι εκλογές. Από τότε, οι δυνατότητες και οι περιορισμοί των συστημάτων ηλεκτρονικής ψηφοφορίας έχουν έρθει στο κέντρο του ενδιαφέροντος. Τα συστήματα αυτά αποτελούν σήμερα, σε διάφορες χώρες, αντικείμενο ενδελεχούς ελέγχου και κριτικής αυτών που διαμορφώνουν πολιτικές, των κοινωνικών επιστημόνων, των πολιτικών επιστημόνων, των μηχανικών υπολογιστών και δικτύων, καθώς και ομάδων ενεργών πολιτών. Τα κύρια ζητήματα που απασχολούν τη διεθνή κοινότητα είναι αν θα πρέπει να αναπτυχθούν πιο αξιόπιστα, φιλικότερα προς τον χρήστη και λιγότερο δαπανηρά συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας, ποιες είναι οι κύριες απαιτήσεις απ’ αυτά που απορρέουν από νομικές και συνταγματικές ρυθμίσεις και που πρέπει να πληρούνται και πώς αυτά τα συστήματα μπορούν να αυξήσουν τη συμμετοχή των πολιτών στις εκλογές. Η συζήτηση για τα θέματα αυτά συνεχίζεται και είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα.

Τα συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας κατατάσσονται, από λειτουργική άποψη, σε τρεις γενικές κατηγορίες, ανάλογα με το πού βρίσκεται η «ηλεκτρονική κάλπη» που θα δεχθεί την «ηλεκτρονική ψήφο». Διακρίνουμε λοιπόν ηλεκτρονικά συστήματα στα οποία ο ψηφοφόρος ψηφίζει σε υπολογιστές εγκατεστημένους στα «παραδοσιακά» εκλογικά κέντρα, συστήματα στα οποία ο ψηφοφόρος ψηφίζει σε υπολογιστές εγκατεστημένους σε ειδικά «περίπτερα» (info-kiosks), και συστήματα στα οποία ο ψηφοφόρος ψηφίζει σε υπολογιστές εγκατεστημένους οπουδήποτε, αρκεί να είναι συνδεδεμένοι στο Διαδίκτυο. Είναι ευνόητο ότι κάθε κατηγορία αντιμετωπίζει διαφορετικούς κινδύνους και έχει διαφορετικές δυνατότητες και περιορισμούς, τόσο σε τεχνικό, όσο και σε λειτουργικό, αλλά και κοινωνικό/πολιτικό επίπεδο.

Η ψηφοφορία σε παραδοσιακά εκλογικά κέντρα με ειδικό εξοπλισμό φαίνεται ότι είναι περισσότερο εύχρηστη και αποτελεσματικότερη από τα παραδοσιακά χειρογραφικά συστήματα ψηφοφορίας, επειδή αφενός οι ψηφοφόροι μπορούν να ασκήσουν το εκλογικό τους δικαίωμα σε οποιοδήποτε τμήμα, ανεξάρτητα, για παράδειγμα, της ενδεχόμενης διαφοράς μεταξύ του τόπου διαμονής τους και της εκλογικής τους περιφέρειας και, αφετέρου, η καταμέτρηση γίνεται γρήγορα και έγκυρα. Με την προϋπόθεση ότι οι έχοντες την ευθύνη διεξαγωγής της εκλογικής διαδικασίας είναι σε θέση να ελέγξουν την τεχνολογική πλατφόρμα ψηφοφορίας και το φυσικό περιβάλλον, είναι εφικτή η αποτελεσματική διαχείριση των κινδύνων ασφαλείας που εγγενώς ενυπάρχουν στο σύστημα. Στα συστήματα ψηφοφορίας σε ειδικά περίπτερα, οι μηχανές ψηφοφορίας μπορούν να βρίσκονται σε χώρους εκτός των παραδοσιακών εκλογικών τμημάτων. Στην περίπτωση αυτή, τόσο η τεχνολογική πλατφόρμα όσο και η φυσική εγκατάσταση πρέπει να βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο των αρμόδιων για τη διεξαγωγή της διαδικασίας της εκλογής και πρέπει επίσης να παρακολουθούνται κατάλληλα, ώστε να πληρούν τις απαιτήσεις ασφάλειας και ιδιωτικότητας και να εμποδίζουν τις μη εξουσιοδοτημένες παρεμβάσεις. Οι υπολογιστές που χρησιμοποιούνται σε τέτοια συστήματα είναι εκτεθειμένοι σε περισσότερους κινδύνους απ’ ό,τι αυτοί που χρησιμοποιούνται στα παραδοσιακά εκλογικά κέντρα.

Η συμμετοχή των πολιτών είναι από τα πλέον σημαντικά ζητούμενα ενός δημοκρατικού συστήματος. Τα τελευταία χρόνια, στις περισσότερες σύγχρονες δημοκρατίες, ο αριθμός των πολιτών που συμμετέχουν στην εκλογική διαδικασία ελαττώνεται κάθε χρόνο. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, αλλά και άλλων λόγων, τελευταία υπάρχει αυξανόμενο ενδιαφέρον για την παροχή της δυνατότητας συμμετοχής στις εκλογές μέσω του Διαδικτύου. Οι ηλεκτρονικές ψηφοφορίες μέσω Διαδικτύου θεωρούνται ότι διευκολύνουν τη διαδικασία της εκλογής για τον μέσο πολίτη, αυξάνοντας έτσι τη συμμετοχή. Στην αρχή, η ηλεκτρονική ψηφοφορία μέσω Διαδικτύου θεωρήθηκε μια ακόμη εφαρμογή του Διαδικτύου, παρόμοια με αυτές του ηλεκτρονικού εμπορίου και της ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Η προσέγγιση όμως αυτή δεν είναι καθόλου σωστή, αφού τα συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μέσω Διαδικτύου πρέπει να ικανοποιούν υψηλές προδιαγραφές ασφάλειας, ιδιωτικότητας κ.λπ. Έτσι, η ηλεκτρονική ψηφοφορία μέσω Διαδικτύου είναι πολύ πιο απαιτητική, από άποψη προδιαγραφών, από τις συνήθεις εφαρμογές ηλεκτρονικού εμπορίου ή ηλεκτρονικής διακυβέρνησης. Από την άλλη πλευρά, αν και η δημοκρατική διαδικασία απαιτεί και εγγυάται ένα υψηλό επίπεδο ασφάλειας, τα υλοποιημένα συστήματα ασφάλειας δεν πρέπει να είναι δύσχρηστα για τους πολίτες, αλλιώς δεν ενθαρρύνεται η συμμετοχή τους.

Πληθώρα επιστημονικών αλλά και δημοσιογραφικών κειμένων αναφέρονται στις δυνατότητες των συστημάτων ηλεκτρονικής ψηφοφορίας και τις προοπτικές που ανοίγουν για μια περισσότερο συμμετοχική δημοκρατία, αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύουν τους περιορισμούς τους, τους κινδύνους και τις αδυναμίες που αντιμετωπίζουν, όπως επίσης και τους κοινωνικούς προβληματισμούς που εγείρουν. Για παράδειγμα, η πιθανότητα κακόβουλης επίθεσης εναντίον υπολογιστικών συστημάτων συνδεδεμένων στο Διαδίκτυο που χρησιμοποιούνται για την ηλεκτρονική ψηφοφορία, δεν πρέπει να αγνοηθεί. Μια τέτοια επίθεση θα μπορούσε να οδηγήσει σε άρνηση εξυπηρέτησης, δηλαδή στην αδυναμία σύνδεσης στο δίκτυο, με τελικό αποτέλεσμα την αδυναμία άσκησης του εκλογικού δικαιώματος. Θα μπορούσε, επίσης, να οδηγήσει στη μαζική εισαγωγή στην ηλεκτρονική κάλπη τροποποιημένων ψηφοδελτίων ή στη μαζική αποκάλυψη της ψήφου ομάδων πολιτών. Αρκετοί πιστεύουν ότι παρά τις προκλήσεις αυτές, είναι τεχνολογικά δυνατό να κατασκευαστεί σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας που να είναι τουλάχιστον όσο ασφαλές είναι και τα ήδη υπάρχοντα συστήματα επιστολικής ψήφου. Σε κάθε περίπτωση, οι περισσότεροι ειδικοί στον τομέα συμφωνούν ότι πρέπει να επιτευχθεί η κατάλληλη ισορροπία μεταξύ ασφάλειας, προσβασιμότητας και ευκολίας χρήσης πριν ένα σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας επιτραπεί να χρησιμοποιηθεί σε πραγματικές συνθήκες εκλογής. Πέρα όμως από τους τεχνολογικούς κινδύνους, κανείς δεν επιτρέπεται να αγνοεί κινδύνους κοινωνικής ή/και πολιτικής φύσης, όπως – για παράδειγμα – τον κίνδυνο ουσιαστικού αποκλεισμού από την εκλογική διαδικασία ομάδων πολιτών που αντιμετωπίζουν δυσχέρειες ή εμφανίζουν απροθυμία χρήσης της τεχνολογίας, αν οι εκλογές μέσω Διαδικτύου αποτελούν τη μοναδική επιλογή συμμετοχής.

Το κατά πόσο όλοι οι κίνδυνοι και οι αδυναμίες που σχετίζονται με τα συστήματα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας μπορούν να αντιμετωπιστούν με την ήδη υπάρχουσα και την αναπτυσσόμενη τεχνολογία είναι συζητήσιμο. Άλλωστε, δεν θα ήταν δίκαιο να απαιτεί κανείς ένα σύστημα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας να είναι περισσότερο ασφαλές από το χειρογραφικό του ισοδύναμο. Και βέβαια, η τελική απόφαση για τη χρήση ή μη μιας συγκεκριμένης τεχνολογίας θα πρέπει να συνυπολογίζει τόσο τους ενδεχόμενους κινδύνους, όσο και τα αναμενόμενα οφέλη. Φαίνεται πάντως ότι, αν και η ψηφοφορία μέσω του Διαδικτύου αναμφίβολα δίνει στους ψηφοφόρους άνεση και ευκολία προσβασιμότητας, επιτρέποντάς τους να ψηφίζουν από οποιοδήποτε σημείο υπάρχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο, αυτός ο τρόπος ψηφοφορίας παρουσιάζει και σημαντικά προβλήματα ασφάλειας και εγείρει κοινωνικά ζητήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικά σε τεχνολογικό, οργανωτικό, επιχειρησιακό, αλλά και πολιτικό επίπεδο, πριν αποτελέσει εναλλακτική επιλογή για τη διεξαγωγή πραγματικών εκλογικών αναμετρήσεων. Σε κάθε περίπτωση, η Κοινωνία της Πληροφορίας επηρεάζει κάθε πλευρά της καθημερινής μας ζωής και αλλάζει τον τρόπο που ζούμε, που εργαζόμαστε, που επικοινωνούμε, που διασκεδάζουμε, που διοικούμε και διοικούμαστε. Είναι, λοιπόν, καθαρά θέμα χρόνου πριν αλλάξει και τον τρόπο που συμμετέχουμε στα κοινά, που διαμορφώνουμε τις πολιτικές μας απόψεις, που συμβάλλουμε στη διαμόρφωση των απόψεων των άλλων, που επηρεάζουμε τις πολιτικές αποφάσεις που μας αφορούν, που συμμετέχουμε στα κοινά, που εκλέγουμε τους αντιπροσώπους μας και, τελικά, τον τρόπο που βιώνουμε τη δημοκρατία.